1. Znane jest nam zapewne zjawisko nieważności aktów i czynności prawnych. Niekiedy słyszymy, że taki czy inny akt prawny został uznany przez kompetentny organ za nieważny. Nieważny może być np. wybór dokonany na dane stanowisko czy urząd, jakaś umowa lub transakcja, albo też wystawienie przez urzędnika potrzebnego nam dokumentu, np. dowodu tożsamości. Tego rodzaju sytuacja może mieć miejsce zarówno na forum państwowym, jak i kościelnym. Nieważność aktów i czynności prawnych ma zawsze swoje źródło w niezachowaniu określonych w prawie przepisów, wymaganych do ważności danego aktu prawnego.

2. Jakkolwiek małżeństwo dwojga ochrzczonych jest sakramentem, to jednak samo zawarcie takiego związku jest aktem prawnym. Aby sakrament małżeństwa mógł zaistnieć, akt zawarcia tego związku musi być ważny, tzn. spełniający wszystkie wymogi prawa kościelnego, inaczej kanonicznego.

Do ważnego zawarcia małżeństwa prawo kanoniczne wymaga generalnie spełnienia trzech przesłanek. Są nimi: 1) brak przeszkód małżeńskich pomiędzy narzeczonymi; 2) prawidłowo ukształtowana tzw. zgoda małżeńska, tj. podjęty świadomie i dobrowolnie przez obydwie strony akt woli stworzenia wspólnoty małżeńskiej; 3) zachowanie formy kanonicznej zawarcia związku, tj. uzewnętrznienie zgody małżeńskiej słowami (lub znakami w przypadku niemożliwości mówienia) w obecności upoważnionego duchownego i dwóch świadków. Gdy jedna z tych przesłanek nie zostanie spełniona, wówczas małżeństwo jest nieważne. Oznacza to, że w takim przypadku - jak to stwierdza Katechizm Kościoła Katolickiego - małżeństwo nigdy nie zaistniało (por. KKK 1629).

3. Wymienione przesłanki warunkujące ważne zawarcie małżeństwa, weryfikowane podczas przeprowadzanego przez duszpasterza kanonicznego badania przedślubnego, zwanego popularnie „dawaniem na zapowiedzi”, obejmują szereg określonych w Kodeksie Prawa Kanonicznego okoliczności.

Gdy chodzi o przesłankę pierwszą, to nieważność małżeństwa powoduje istnienie pomiędzy narzeczonymi choćby jednej z dwunastu przeszkód małżeńskich, a są nimi: brak przepisanego wieku; niemoc płciowa; ważny kanoniczny związek małżeński zawarty z inną osobą; brak chrztu u jednej ze stron; święcenia; wieczyste śluby zakonne; uprowadzenie kobiety ograniczające jej wolność; małżonkobójstwo; bliskie pokrewieństwo; bliskie powinowactwo; tzw. przyzwoitość publiczna; adopcja prawna. Od większości przeszkód małżeńskich możliwe jest uzyskanie dyspensy, której udziela ordynariusz miejsca, a w niektórych przypadkach jedynie Stolica Apostolska.

Co się tyczy przesłanki drugiej, to nieważność małżeństwa powodują tzw. wady zgody małżeńskiej, ograniczające w poważny sposób świadomość lub wolność jednej czy obydwu stron. Do wad tych należą: choroba psychiczna lub inne poważne zaburzenia psychiczne; brak niezbędnej wiedzy o małżeństwie; błąd co do tożsamości osoby lub istotnego jej przymiotu; podstępne wprowadzenie w błąd co do istotnej dla życia małżeńskiego okoliczności; błąd skutecznie wpływający na wolę - co do jedności, nierozerwalności lub godności sakramentalnej małżeństwa; pozorowanie zawierania małżeństwa z jednoczesnym wykluczeniem go albo wykluczeniem jednego z celów małżeństwa lub jego godności sakramentalnej albo wierności czy nierozerwalności; postawienie warunku, który miałby się spełnić dopiero w przyszłości albo niespełnienie się postawionego warunku odnoszącego się do teraźniejszości lub przeszłości; ciężka bojaźń wywołana przez presję, połączona z groźbami.

Niespełnienie przesłanki trzeciej zachodzi wówczas, gdy małżeństwo błogosławi duchowny nieposiadający wymaganego do tego upoważnienia lub gdy nie występuje w tym momencie dwóch świadków.

4. Zapamiętajmy: Zawarcie małżeństwa kanonicznego, inaczej kościelnego, jest aktem prawnym. Do zaistnienia małżeństwa ten akt prawny musi być ważny, a więc spełniający określone przesłanki; w przeciwnym wypadku małżeństwo jest nieważne. Nieważność małżeństwa powodują: przeszkoda małżeńska, wada zgody małżeńskiej, niezachowanie formy kanonicznej. Nieważność małżeństwa oznacza, że nigdy ono nie zaistniało, co może stwierdzić wyłącznie sąd kościelny.

ks. Wojciech Góralski

Źródło Katechizm Płocki część II - archiwum